Bestaande liedjes

• Een onderwerp introduceren
• Een liedje gebruiken als aandachtsrichter
• Voorkennis ophalen
• Lesdoelen gericht op onthouden en reproductie. Leerlingen kunnen het liedje gebruiken als geheugensteuntje of ezelsbruggetje. Vooral geschikt voor dingen die letterlijk gereproduceerd moeten worden, of waarbij de volgorde belangrijk is om te onthouden
• Recht doen aan leerlingen met een andere leerstijl: leerlingen met meer muzikaal ritmische intelligentie (volgens Gardner)

Zelf liedjes laten schrijven

• Vooral gericht op verwerking. Door leerlingen bijvoorbeeld een liedje te laten maken van de belangrijkste onderdelen van een hoofdstuk, maken zij een alternatieve samenvatting
• Maar je kunt leerlingen ook de opdracht geven om een bepaald leerdoel in een liedje te verwerken
• Samenwerken met medeleerlingen
• Teksten/samenvattingen leren schrijven
• Recht doen aan leerlingen met een andere leerstijl: leerlingen met meer muzikaal ritmische intelligentie (volgens Gardner)

Volgens docenten en opleiders die ervaring hebben met liedjes in het onderwijs, is het voornaamste leereffect van liedjes dat leerlingen de stof gemakkelijker onthouden. Er is echter nog geen onderzoek gedaan naar de effectiviteit van liedjes in het onderwijs. Wel zijn er een aantal aanwijzingen waarom liedjes effectief zouden zijn:

• Howard Gardner onderscheidt 8 intelligentievormen. Iedereen bezit deze intelligenties in meer of mindere mate. Volgens Gardner zullen leerlingen beter presteren als in het onderwijs de verschillende intelligenties aangesproken worden. Dit kan door verschillende methoden en activiteiten te gebruiken. Eén van de 8 intelligentievormen is muzikaal ritmische intelligentie. Deze intelligentie kan bijvoorbeeld aangesproken worden door liedjes te gebruiken. Vermeld moet wel worden dat er geen empirisch bewijs is voor de theorie van Gardner
• Mark Mieras heeft een boek geschreven over hersenonderzoek: ‘Ben ik dat?’. Hierin wijdt hij een hoofdstuk aan muziek en hersenwerking. Hij zegt dat een lied zich gemakkelijk nestelt in de hersenen als het een aantal kenmerken bevat (eenvoudige tekst en muziek, veel herhaling, paar verassende noten en emotionele lading). Hij noemt twee redenen waarom mensen gevoelig zijn voor muziek en ritme. Ten eerste is er bewezen dat de hersenen actief reageren op ritme. Bij ritme worden dezelfde hersengebieden actief die normaalgesproken bij lichaamsbeweging actief zijn. En we weten dat beweging een positief effect heeft op leren. Ten tweede wordt bij muziek het beloningssysteem geactiveerd in de hersenen
• Chris Brewer (autoriteit op gebied van muziekintegratie in het curriculum) beargumenteert dat muziek voordelen heeft in het dagelijks leven. Muziek kan bijvoorbeeld energie geven, stress verminderen of motiveren. Dezelfde voordelen van muziek kunnen gebruikt worden om leren te stimuleren. Zij benoemt effecten die muziek kan bewerkstelligen in de klas, bijvoorbeeld leerlingen voorbereiden op leren en leren bevorderen. Dit gaat over muziek in het algemeen, maar is uiteraard ook (deels) van toepassing op onderwijsliedjes
• Een liedje kan helpen als vorm van een ezelsbruggetje. Een studente van de NHL hogeschool Leeuwarden heeft onderzoek gedaan naar de effecten van een leerlied over fotosynthese in een 1e en 2e klas havo/vwo. Na de toets over dit onderwerp heeft ze de klas gevraagd of ze aan het liedje dachten tijdens het maken van de toets. 13 van de 24 leerlingen gaf aan dat ze dit inderdaad deden
• Muziek zorgt ervoor dat emotie aangesproken wordt. Emotie heeft een positief effect op leren. Wanneer je bijvoorbeeld aan het begin van de les een grapje maakt, onthouden leerlingen 30 minuten later meer dan zonder dat grapje. Ook is emotie belangrijk om dingen op te kunnen slaan in het lange termijn geheugen
• Op basisscholen wordt veelvuldig gebruik gemaakt van liedjes om dingen aan te leren. Bijvoorbeeld om rijtjes aan te leren zoals de dagen van de week en het alfabet. Eigenlijk alles wat letterlijk gereproduceerd of in een bepaalde volgorde onthouden moet worden, past in een liedje. Blijkbaar is dit een goede methode op de basisschool, waarom zou je het dan niet gebruiken in bijvoorbeeld het voortgezet onderwijs?

Voordelen

• Het zorgt voor afwisseling: het is iets heel anders dan een reguliere les
• In de vorm van een liedje, kunnen leerlingen dingen makkelijk onthouden
• Een liedje kan fungeren als een ‘ezelsbruggetje’ voor leerlingen om iets te onthouden
• Gebruik maken van muziek kan leerlingen motiveren

Nadelen

• Je moet het durven. Veel leraren zullen het een beetje eng vinden, bijvoorbeeld omdat ze zelf niet zo goed kunnen zingen
• Het kost meer tijd dan bijvoorbeeld een klassikale uitleg
• Het is alleen geschikt voor reproductie en verwerking, niet voor inzicht e.d.
• Wanneer je bestaande liedjes wil gebruiken, is een nadeel dat er weinig bestaande Nederlandstalige liedjes zijn

Bestaande liedjes
Bestaande liedjes zijn bij uitstek geschikt om te gebruiken ter introductie van een onderwerp. Je kunt het liedje bijvoorbeeld aan het begin van de les laten horen/zien. Vervolgens zing je het lied met z’n allen, bijvoorbeeld met de karaokeversie. Je kunt met de leerlingen het lied analyseren: waar zingen we nu eigenlijk over? Later in de lessenserie kan eventueel weer verwezen worden naar het liedje. Zie onder ‘Ervaringen’ voor voorbeelden van liedjes. Zelf zoeken op Youtube kan uiteraard ook: typ het onderwerp in waar je een liedje van wil hebben (in het Engels) en zet er song achter.

Zelf liedjes laten schrijven
Zelf liedjes laten schrijven is beter geschikt voor aan het eind van een lessenserie. Bijvoorbeeld door leerlingen, in groepjes, een samenvatting te laten maken in de vorm van een liedje. Hiervoor is minstens een uur tijd nodig. Begin met een voorbeeld van een bestaand liedje, zodat leerlingen weten wat de bedoeling is.

Het is handig als de leerlingen beschikking hebben over computers waar ze Youtube en Google kunnen raadplegen. Van bijna alle nummers zijn er karaokeversies te vinden op Youtube: typ de titel van het nummer in en zet er karaoke bij, dan vind je vaak een karaokeversie. Google kunnen ze gebruiken om songteksten op te zoeken. De hoeveelheid lettergrepen van de originele songtekst moet namelijk overeen komen met het aantal lettergrepen van de songtekst die de leerlingen schrijven. Zie onder ‘Criteria voor geschikte liedjes’ voor eisen waaraan een nummer moet voldoen, om er gemakkelijk een liedje op te kunnen schrijven. Zie onder ‘Ervaringen’ voor voorbeelden van zelf liedjes schrijven uit de praktijk.

Hoe kun je liedjes inzetten als de tijd beperkt is?
Bestaande liedjes gebruiken kost uiteraard de minste tijd. Maar er zijn ook een aantal manieren om het zelf laten schrijven van liedjes minder lestijd te laten kosten:

• Je kiest zelf van tevoren bijvoorbeeld 3 liedjes, waarop gemakkelijk een nieuwe songtekst geschreven kan worden. Leerlingen mogen 1 van deze liedjes kiezen om te gebruiken
• Eventueel kun je van deze 3 liedjes de songtekst uitprinten en het aantal lettergrepen erbij zetten. De hoeveelheid lettergrepen van je songtekst, moet namelijk precies passen op de hoeveelheid lettergrepen van de originele songtekst. Bijvoorbeeld: fo-to-syn-the-se past op kom-van-dat-dak-af
• Je kunt er ook een huiswerkopdracht van maken. Bijvoorbeeld: in de klas laat je een voorbeeld zien van een liedje ter inspiratie en leerlingen schrijven thuis zelf een liedje. De songtekst moeten ze inleveren en leerlingen die het leuk vinden, mogen hun liedje voor de klas zingen. Bijkomend voordeel hiervan is dat je geen computers en koptelefoons voor de leerlingen nodig hebt in de les
• Of je kunt samenwerken met het vak ‘muziek’

Hieronder volgen criteria die van toepassing zijn op zowel bestaande liedjes als bij het zelf schrijven van liedjes:

• Je moet het lied makkelijk kunnen onthouden, het moet blijven hangen
• Leerlingen moeten het originele lied, waar de tekst op gebaseerd is, kennen
• Het lied moet niet te snel, maar ook niet te langzaam gaan
• Het lied moet beginnen met de belangrijkste term
• De tekst en melodie moeten eenvoudig zijn
• Er moet veel herhaling in het lied zitten
• Het verband tussen de begrippen in het lied moet duidelijk zijn
• Het lied moet voor jongens en meisjes geschikt zijn: dus niet te hoog en niet te laag

Aanvullende criteria voor zelf liedjes laten schrijven:

• Het is belangrijk dat Nederlandse teksten erop passen. Op Nederlandstalige nummers is dit uiteraard het geval, maar op Engelse nummers lukt het meestal ook wel. Om te weten of het past, zul je even moeten proberen of het past qua lettergrepen. Bijvoorbeeld: fo-to-syn-the-se past op kom-van-dat-dak-af
• Popmuziek werkt meestal het beste, omdat het bij popmuziek om de tekst draait. Voorbeelden van artiesten waarvan de nummers geschikt zijn: Nick en Simon, Jan Smit, The Beatles en Justin Bieber
• Maak de nummers niet te lang. Gebruik bijvoorbeeld alleen het refrein

Do’s

• Wees enthousiast
• Zing en doe zelf mee
• Geloof er zelf in. Als leerlingen merken dat je er niet in gelooft, zullen ze minder graag meedoen
• Begin met makkelijke liedjes en kijk hoe dat gaat
• Gebruik liedjes vooral bij onderwerpen waarbij leerlingen normaalgesproken moeite hebben om het te onthouden. Als je het zo wel onthoudt, heeft het geen zin om er een liedje bij te leren
• Laat leerlingen alleen over ‘makkelijke stamp onderwerpen’ een liedje maken. Want als het te complex wordt, verdwijnt de kracht van liedjes: dingen simpel onthouden
• Zorg voor koptelefoons als je de leerlingen achter de computer naar Youtube laat luisteren
• Als leerlingen zelf liedjes moeten schrijven, laat ze dit dan altijd in groepjes doen. Dat is leuker en als ze het lied voor de klas moeten zingen, is de drempel minder hoog
• Geef het doel aan van het zingen, namelijk dat het helpt om de stof te onthouden

Don’ts

• Wees er niet te serieus over. Het moet gewoon leuk en grappig zijn
• Ga niet achter je bureau zitten en geef leerlingen de opdracht, maar doe zelf mee
• Maak de liedjes niet te ingewikkeld
• Verwacht niet dat leerlingen een compleet hoofdstuk kunnen inzingen

Op de NHL Hogeschool in Leeuwaren hebben ze een onderwijsleerbedrijf. Vierdejaars lio’s moeten in een groep een opdracht uitvoeren voor een externe opdrachtgever. Paula Verbeem gaf de opdracht om Nederlandstalige liedjes voor de onderbouw te maken. Want er zijn wel veel liedjes voor het onderwijs, maar deze zijn allemaal in het Engels en niet altijd vrij verkrijgbaar. Zeker voor de onderbouw zouden Nederlandse liedjes handiger zijn.

De opdracht
Liedjes maken voor de onderbouw. Eisen waaraan de liedjes moeten voldoen:

• Het liedje moet gemakkelijk mee te zingen zijn, dus een eenvoudige melodielijn en zowel jongens als meisjes moeten het kunnen zingen
• Per liedje moeten er 2 versies zijn: een ingezongen versie en een instrumentale versie (karaokeversie)
• De akkoorden en songtekst moeten bij de liedjes vermeld worden (als er bijvoorbeeld iemand in de klas gitaar speelt, kan diegene het liedje begeleiden)
• De liedjes moeten op Youtube komen

Verder moeten de studenten een workshop geven op een congres voor lerarenopleiders en een docentenhandleiding schrijven.

De resultaten
Eén groep studenten heeft een docentenhandleiding gemaakt, een workshop gegeven op het lioNS congres en 8 liedjes gemaakt:

• Voor 3 liedjes alleen een songtekst
• Voor 5 liedjes ook daadwerkelijk een karaokeversie en ingezongen versie
• In het groepje zaten 2 studenten die kunnen zingen, 2 studenten die een instrument spelen en een geluidstechnicus. Dit vergemakkelijkte het opnemen en inzingen/spelen van de liedjes
• Ze hebben liedjes gemaakt voor wiskunde, scheikunde, natuurkunde en biologie
• De resultaten zijn te vinden op: Liederen in het onderwijs

Het volgende collegejaar heeft Paula dezelfde opdracht gegeven aan een nieuwe groep lio studenten. Zij hebben o.a. ‘Ontruim het lablokaal’ gemaakt.

Tijdens de NIBI conferentie 2010 gaven Paula en Marco ten Hoff een workshop over (het zelf schrijven van) liederen in het onderwijs. Twee studenten van de Rijksuniversiteit Groningen hebben deze workshop gevolgd. Het resultaat: zij hebben ‘Het spijsverteringslied’ op Youtube geplaatst.

Wat vinden de studenten ervan?
Toen de studenten de opdracht kozen, waren ze nog niet zo enthousiast. Maar dit veranderde de eerste ochtend dat ze aan de opdracht gingen werken al. De studenten gingen brainstormen en hadden in 3 uur tijd al 4 liedjes geschreven. Toen veranderde hun instelling naar: “Oké, dit is eigenlijk best wel makkelijk, leuk, interessant en vooral heel melig.” Toen de studenten het eindproduct in moesten leveren, waren ze erg enthousiast geworden: “Dit is echt leuk, het werkt, de kinderen zijn dolenthousiast, iedereen zou moeten gaan zingen in de klas!”

Op het Alkwin Kollege (Uithoorn) moeten eersteklassers, gedurende het schooljaar, bij biologie een liedje of rap schrijven. Ze doen dit in groepjes van 2 tot 4 leerlingen. Ze kunnen kiezen uit verschillende onderwerpen, bijvoorbeeld:

• De verschillende stappen van onderzoek doen
• De groepen van de gewervelde dieren
• De onderdelen van een plantaardige cel

De leerlingen moeten de tekst inleveren, maar moeten het liedje ook presenteren. De leerlingen krijgen hier een cijfer voor.

• Download: de opdracht die leerlingen krijgen

Biologieleraar – aandachtsrichter en voorkennis ophalen
Een biologieleraar heeft de volgende twee liedjes in zijn lessen gebruikt:

• Glucose, Glucose van Science Groove: als starter bij een les over koolhydraten. Leerlingen moesten het aantal moeilijke woorden turven. Hij gebruikte het liedje als aandachtsrichter
• De Photosynthesis Song van Peter Weatherall: bij een les over de lichtreactie van fotosynthese. Hij gebruikte het liedje als aandachtsrichter en om voorkennis (chloroplasten etc.) op te halen

Leerlingen vonden het erg leuk. Hij hoorde de liedjes later terugkomen tijdens practica en aan het begin van de les.

Biologieleraar – Photosynthesis Song
Een biologieleraar die lesgeeft in het tweetalig onderwijs, maakt wel eens gebruik van de Photosynthesis Song. Hij gebruikt dit lied in de brugklas of 2e klas. De leerlingen zingen goed mee. Omdat het refrein zo simpel is, blijft het lang hangen.

Biologieleraar – Mr. Parr
Een biologieleraar gebruikt in de bovenbouw Engelstalige liedjes. Zij gebruikt vooral liedjes van Mr. Parr.

Leraren – ludieke straf
Sommige leraren laten hun leerlingen het lied Oh boeken niet mee voor de klas zingen als ze hun boeken vergeten zijn. Zij gebruiken het dus als een ludieke straf.

Hieronder volgen een aantal leerlingreacties op liedjes (bron: reacties op Youtube).

Lied ‘Het spijsverteringslied’

• “Dit moet ik precies leren voor bio! Super makkelijk nu!”
• “Alleen de blinde darm zit er niet bij…maar verder heel leuk. We kregen hem te zien in de bio les! Iedereen zong aan het eind mee. Danku, ik heb volgende week namelijk een test!”
• “Zo geweldig! Heb bij bio hier een proefwerk over, kreeg de tip om dit eens te luisteren. Gewoon de hele avond draaien, wordt zo een 9 of 10!”
• “Geweldig, ik heb hiervan vrijdag een proefwerk. Dus een goed liedje om dat te leren.”
• “Lol, zo leer je wel makkelijk.”
• “Het heeft me echt geholpen bij het leren van een toets, ik moest gewoon aan het liedje denken. Ik vind het echt geweldig hoor. Kan er ook een filmpje gemaakt worden over bijvoorbeeld andere orgaanstelsels of de organen zelf? Dit is echt handig om mee te leren. Vaag….beetje gestoord….maar ook wel handig en best wel grappig. Het enige probleem is dat je het lied niet meer uit je kop krijgt!”

Lied ‘Fotosynthese’

• “Werkt wel met leren.”
• “Wauw. Wou dat ik zo biologie had! Zouden mn cijfers vast een stuk beter van worden!”

Lied ‘Zuur en Base’

• “Mijn scheikunde leraar speelt dit nu elke les af. Soms best irritant! Maar, helpt wel!”
• “Nee sorry, scheikunde is nog steeds niet leuk.”

Lied ‘Grafieken’

• “Geniaal. Die zou ik best naar mn leraar willen posten.”
• “Ik wou dat ik ook zo wiskunde kreeg! Dan zou ik misschien geen 30 opgaves ofzo achterlopen.”

Lied ‘Vermenigvuldigen’

• “Echt, dit wordt mijn nieuwe nummer 1 lied. Ik meen het. Wiskunde is nog nooit zo leuk geweest. Wauw.”
• “Nu gaan mijn proefwerken echt geweldig door dit liedje.”
• “Inderdaad bij mij ook.”

Lied ‘Vlakke figuren’

• “Het is niet een van mn lievelingsliedjes. Maar als ik dit nou in de 1e wist, had ik er tenminste een voldoende voor.”
• “Leuke manier om ze te kunnen onthouden, maar die vlakke figuren zijn nog wat gemakkelijk. Als het moeilijkere figuren waren zoals bijv. ruimtefiguren, dan was het een beter hulpmiddel vind ik.”